Δίπλα στη μικρή πόλη της Κυλλήνης και σε μικρή απόσταση από το σύγχρονο λιμάνι που ενώνει τα νότια Επτάνησα με την Ηλεία και την Πελοπόννησο βρίσκονται τα απομεινάρια της Γλαρέντζας, της σημαντικής μεσαιωνικής πόλης και μεγάλου λιμανιού του Πριγκιπάτου της Αχαΐας που ίδρυσαν οι γάλλοι σταυροφόροι.
Ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται βορειοδυτικά της σημερινής πόλης της Κυλλήνης η οποία υπήρξε κατά τους αρχαίους χρόνους το επίνειο της Ήλιδας, πρωτεύουσας του κράτους των Ηλείων.
Η αρχαία Κυλλήνη ήκμασε κατά τους κλασικούς χρόνους, μετά την πραγματοποίηση του δεύτερου συνοικισμού της πρωτεύουσας Ήλιδος το 471 π.Χ. και λειτούργησε ως ο σημαντικότερος εμπορικός σταθμός και πύλη εισόδου στη γη της Ηλείας. Το στρατηγικής σημασίας αρχαίο λιμάνι, εκτός από σημαντικός εμπορικός σταθμός, υπήρξε και κόμβος για τις θαλάσσιες μεταφορές προς όλη τη Μεσόγειο. Μάλιστα, κάθε τέσσερα χρόνια στην Κυλλήνη κατέφθαναν πλοία με αγαθά και ανθρώπους απ’ όλες της περιοχές του ελληνικού κόσμου προκειμένου να λάβουν μέρος και να βιώσουν την μοναδική εμπειρία των Ολυμπιακών Αγώνων.
Ο αρχαίος λιμένας της Κυλλήνης ήταν τεχνητός, με εσωτερικό σκαφτό τμήμα και προβλήτες, ενώ η αρχαία Κυλλήνη, η οποία ήταν μετρίου μεγέθους κώμη, διέθετε ιερά του Ασκληπιού, της Αφροδίτης, ενώ όπως μαρτυρά ο Παυσανίας υπήρχε και άγαλμα του Ερμή ως φαλλού πάνω σε βάθρο, στον οποίο οι ντόπιοι απέδιδαν ιδιαίτερες τιμές.
Κατά τη ρωμαϊκή εποχή η πόλη και το λιμάνι συνεχίζουν να υπάρχουν, ωστόσο οι πληροφορίες και οι αναφορές στην περιοχή είναι πια ελάχιστες. Η αρχαία πόλη και το λιμάνι της Κυλλήνης σβήνουν σιγά - σιγά μέσα στους αιώνες που ακολουθούν.
Η περιοχή εμφανίζεται πάλι στο προσκήνιο την εποχή του Μεσαίωνα, γύρω στον 13ο αι.. Ο ηγεμόνας Γουλιέλμος Β΄ Βιλλεαρδουίνος, στα μέσα της δεκαετίας του 1250, ιδρύει την Γλαρέντζα (Clarentia, Clarence), πάνω στα λείψανα της αρχαίας Κυλλήνης, ως το επίνειο της Ανδραβίδας, πρωτεύουσας του Πριγκιπάτου της Αχαΐας.
Η Γλαρέντζα, μία πόλη που δημιουργήθηκε εξ αρχής από τους Φράγκους , αναπτύχθηκε, ήκμασε, παρήκμασε και εξαφανίστηκε μέσα σε διάστημα δύο αιώνων. Η περιοχή εξελίσσεται ραγδαία στο σπουδαιότερο οικονομικό και αστικό κέντρο της σταυροφορικής ηγεμονίας, ενώ παράλληλα μετατρέπεται σ’ ένα από τα πιο πολυσύχναστα λιμάνια της Μεσογείου καθώς από εκεί πραγματοποιούνται οι εισαγωγές και οι εξαγωγές των προϊόντων. Η πόλη ακόμα διέθετε βιοτεχνική δραστηριότητα, νοσοκομείο, τράπεζες και κτίρια για την εξυπηρέτηση των ναυτιλλομένων, εκκλησίες, σιδηρουργία, εργαστήρια, αποθήκες καθώς και νομισματοκοπείο το οποίο έκοβε τα περιβόητα τορνέζια, γνωστά και ως denier tournois. Η σπουδαιότητα της πόλης φαίνεται επίσης και από το γεγονός ότι οι συνεδριάσεις των ηγεμόνων λαμβάνουν χώρα στη Γλαρέντζα, ενώ ο πρίγκιπας διατηρεί εκεί δεύτερη κατοικία.
Ωστόσο , από τον 15ο αι. και στα χρόνια που ακολουθούν, η ασφάλεια και η ηρεμία της Γλαρέντζας κλονίζονται με τις επιδρομές που δέχεται από διάφορους εχθρούς, το εμπόριο μεταφέρεται σε άλλα λιμάνια και η πόλη παρακμάζει και εγκαταλείπεται. Στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τα γερμανικά στρατεύματα ανατινάζουν τους εναπομείναντες τοίχους και τα κατάλοιπα της πόλης καταστρέφονται ολοσχερώς. Φαίνεται μάλιστα πως η μεσαιωνική πόλη λειτούργησε ως λατομείο και χώρος λήψης οικοδομικού υλικού για την οικοδόμηση κτιρίων της σύγχρονης Κυλλήνης.
Από τον οχυρωματικό περίβολο, που μάλλον είχε καταστραφεί ήδη από τον Μεσαίωνα, δε σώζονται λείψανα ωστόσο οι επισκέπτες μπορούν να αντιληφθούν τη θέση του. Εξωτερικά ο περίβολος ενισχύονταν με πλατιά και βαθιά τάφρο, ενώ σε κύρια σημεία, για παράδειγμα στις γωνίες και στις πύλες, βρέθηκαν τα θεμέλια πύργων.
Στην ανατολική πλευρά της πόλης σώζεται ο καθεδρικός ναός του Αγίου Φραγκίσκου, χτισμένος τον 13ο αι., όπου στην περίοδο της ακμής της πόλης λάμβαναν μέρος σημαντικά γεγονότα που αφορούσαν τη δημόσια και πολιτική ζωή του τόπου, ενώ παράλληλα χρησιμοποιήθηκε και ως κοιμητήριο για τους ευγενείς.
Τα τείχη γνωρίζουμε ότι διέθεταν τρεις πύλες εκ των οποίων έχουν εντοπιστεί οι δυο όπου απέληγαν οδικές αρτηρίες, η μια εκ των οποίων οδηγούσε στην πρωτεύουσα Ανδραβίδα, και η άλλη στο Κάστρο Χλεμούτσι. Στο πιο προστατευμένο σημείο της πόλης, στη δυτική ακτή, εντοπίζεται περίβολος που οριοθετεί ένα μικρό φρούριο, πιθανώς η πριγκιπική κατοικία. Κοντά στη βόρεια πλευρά βρέθηκαν άλλα δύο κτίρια των οποίων δεν έχει εξακριβωθεί η χρήση τους.
Στη βραχονησίδα Καυκαλίδα σε μικρή απόσταση από την απέναντι παραλία με την οποία επικοινωνούσε κατά την αρχαιότητα, χτίστηκε το 1906 φάρος για τις ανάγκες της ναυσιπλοΐας. Το οικοδόμημα, κατασκευασμένο από λιθοδομή και κάποια στοιχεία οπλισμένου σκυροδέματος, περιλαμβάνει κατοικία του φαροφύλακα και αποτελεί τόσο τεχνικό όσο και ιστορικό δείγμα της επικοινωνίας και της ναυσιπλοΐας στο παρελθόν. Η βραχονησίδα παρουσιάζει αρχαιολογικό ενδιαφέρον καθώς σώζεται αρχαίο νεκροταφείο και έχουν γίνει κατά καιρούς περιορισμένης έκτασης ανασκαφές από την αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας. Επιμέλεια κειμένου: Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας.
Επιμέλεια Κειμένου: Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας
