Αρχαιολογικός Χώρος Φιγαλείας

Στο χωριό Παύλιτσα (Άνω Φιγάλεια), στην κορυφή του φαραγγιού της Νέδας, στην δεξιά πλευρά του ποταμού που οφείλει το όνομά του σε μια από τις  νύμφες  που φρόντισαν τον Δία όταν γεννήθηκε,  σώζονται τα ερείπια της αρχαίας πόλης Φιγάλειας. Σήμερα το φαράγγι της Νέδας, αποτελεί  το φυσικό και διοικητικό σύνορο Ηλείας και Μεσσηνίας.  

Ωστόσο στην αρχαιότητα, η Φιγάλεια υπήρξε κατά ορισμένους μελετητές πόλη της Τριφυλίας αλλά οι περισσότεροι την θεωρούν αρκαδική πόλη. Στην επικράτεια της Φιγαλείας, στα βορειοανατολικά, περιλαμβανόταν το ιερό των Βασσών στο όρος Κωτίλιο όπου σώζεται ο ναός του Επικούριου Απόλλωνος, αφιέρωμα των κατοίκων της πόλης αλλά και το ιερό τής Μέλαινης Δήμητρας στο Ελάϊον όρος στα νοτιοδυτικά. Η αρχαία πόλη ήταν οχυρωμένη με ισχυρό τείχος μήκους περίπου 4 χλμ., με πύργους ορθογώνιους και κυκλικούς, το οποίο σώζεται ακόμη και σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση και σε αρκετό ύψος.

Ο Παυσανίας  αναφέρει στη Φιγάλεια την ύπαρξη ιερών της Αρτέμιδος Σωτήρος, του Διονύσου Ακρατοφόρου και της Ευρυνόμης, καθώς και γυμνασίου και αγοράς με τα αγάλματα του Ερμή και του Ολυμπιονίκη Αρραχίωνα. Άγαλμα κούρου, το οποίο βρέθηκε στο χώρο της αρχαίας αγοράς της πόλης, εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο των Ολυμπιακών Αγώνων της Αρχαιότητας στην Ολυμπία και θεωρείται ότι απεικονίζει τον ολυμπιονίκη Αρραχίωνα. Ο Παυσανίας επίσης αναφέρει την ύπαρξη πολυανδρίου των Oρεσθασίων, οι οποίοι βοήθησαν τους Φιγαλείς να εκδιώξουν τους Σπαρτιάτες κατακτητές (μετά το 659 π.Χ.) και αφού τα κατάφεραν, αφιέρωσαν – κατασκεύασαν προς τιμή του θεού τον αρχαϊκό Ναό του Επικουρίου Απόλλωνα διότι πίστευαν ότι ήταν αυτός που τους βοήθησε (επικούριος = βοηθός) να επιτύχουν τη νίκη τους αυτή.

Οι μελετητές πιστεύουν πως υπήρχε ακόμη λατρεία της Υγείας, του Ασκληπιού, της Αφροδίτης και της Νέδας ή Τύχης.  Ο ναός της Αθηνάς και του Διός Σωτήρος στο λόφο «Κουρδουμπούλι» στο ΝΔ άκρο της αγοράς της αρχαίας πόλης αποτελεί το πλέον αξιόλογο ανεσκαμμένο μνημείο της αρχαίας Φιγάλειας. Πρόκειται για ορθογώνιο ναό με πρόναο και σηκό με προσανατολισμό Α-Δ. Είναι κατασκευασμένος από μεγάλους ορθογώνιους λιθοπλίνθους κατά το ακανόνιστο ισόδομο σύστημα και σώζεται σε μέγιστο ύψος τριών δόμων. Η περίοδος ζωής του εκτείνεται από τον 4ο αι. π. Χ. έως και την Ρωμαϊκή εποχή , ενώ πρέπει να είχε και αρχαϊκή φάση.  Στα βόρεια αυτού αποκαλύφθηκαν τα λείψανα μεσοελλαδικού και υστεροελλαδικού οικισμού ενώ στη βυζαντινή εποχή ή λίγο μετά ο ναός φαίνεται πως μετατράπηκε σε οικία.

Από την αρχαία πόλη έχει ανασκαφεί κρήνη της πρώιμης ελληνιστικής εποχής από την οποία ακόμη και σήμερα αναβλύζει πόσιμο νερό καθώς και νεκροταφείο με μνημειώδεις τάφους στα δυτικά της αρχαίας αγοράς που παρουσιάζουν ομοιότητες με αυτούς της αρχαίας Αλιφείρας και της Μεσσήνης. Εκτός της οχύρωσης της Φιγάλειας, στα νοτιοανατολικά όρια του σημερινού χωριού υπάρχει αρχαία κρήνη, που έχει συστηματικά ανασκαφεί και η οποία αναβλύζει ακόμα και σήμερα νερό. 

Επιμέλεια Κειμένου : Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας